9.11.2018

mayer amschel rothschild

daron acemoğlu / james a. robinson

1789 fransız devrimi'nin arifesinde tüm avrupa'da yahudilere yönelik sert kısıtlamalar söz konusuydu. örneğin alman şehri frankfurt'ta hayatları orta çağ'dan kalma bir yasanın hükümlerine göre tanzim edilmişti. frankfurt'taki yahudi ailelerinin sayısı 500'ü geçmiyordu ve hepsi de şehrin duvarlarla bölünmüş küçük bir kısmında, yahudi gettosu judengasse'de yaşamak zorundaydı. geceleri, pazarları ya da hiçbir hristiyan bayramında gettoyu terk edemezlerdi.

judengasse akıl almaz ölçüde sıkışık bir yerdi. çeyrek mil uzunluğunda olmasına karşın genişliği üç buçuk metreden fazla değildi, hatta yer yer üç metrenin altındaydı. yahudiler sürekli baskı ve denetim altında yaşıyorlardı. her yıl en fazla iki yeni aile gettoya kabul ediliyor, en fazla 12 yahudi çifti evlenebiliyordu ve bu ancak ikisi de 25 yaşın üstündeyseler mümkün olabiliyordu.

yahudiler tarla süremiyor ayrıca silah, baharat, şarap ya da tahıl ticareti yapamıyordu. 1726'ya dek belirli işaretler taşımaları gerekiyordu. bunlar erkekler için iki eşmerkezli sarı yüzük ve kadınlar için çizgili peçeydi. tüm yahudiler özel bir kelle vergisi vermekle yükümlüydü.

fransız devrimi patlak verdiğinde frankfurt judengasse'de mayer amschel rothschild adında genç ve başarılı bir iş adamı yaşıyordu. rothschild 1780'lerin başında frankfurt'un madeni paralar, değerli madenler ve antikayla uğraşan önde gelen sarraflarından biri haline geldi. fakat şehirdeki tüm yahudiler gibi o da gettonun dışında iş kuramıyor, hatta yaşayamıyordu.

kısa bir süre sonra bu durum tamamen değişti. 1791'de fransız ulusal meclisi fransız yahudilerini özgürlüğe kavuşturdu. fransız orduları şimdi rhineland'i işgal edip batı almanya yahudilerini de özgürleştiriyordu. frankfurt'taki etkileri ise daha ani ve belki de biraz istem dışı olmuştu. 1796'da fransızlar frankfurt'u bombaladı ve bu esnada judengasse'nin yarısını yıktı. yaklaşık 2 bin yahudi evsiz kaldı ve gettonun dışına çıkmaya mecbur oldu. rothschilds de bunlardan biriydi.

bir kez gettonun dışına çıkıp girişimcilikten men eden sayısız düzenlemeden de kurtulunca yeni iş fırsatları yakalama olanağı buldular. bunlar arasında avusturya ordusuna tahıl tedarik etmek için yapılan bir anlaşma da vardı ki, bu daha önce yapamayacakları bir şeydi.

rothschild 1790'ların sonunda artık frankfurt'un en zengin yahudilerinden biriydi ve çoktan iyi bir iş adamı olup çıkmıştı. fakat tam özgürlük için 1811'e kadar beklemek gerekecekti. sonunda, napoleon'un 1806'da yeniden örgütlediği almanya'nın frankfurt grandükü tayin edilen karl von dalberg tarafından anlaşma uygulamaya koyuldu. mayer amschel oğluna "işte şimdi bir yurttaş oldun." diyecekti.

bu olaylar, özellikle napoleon sonrası politik tasfiyeyi belirleyen 1815'teki viyana kongresi'ndeki gibi geriye dönüşler nedeniyle yahudi kurtuluşu için verilen mücadeleyi sonlandırmadı. fakat rothschildler için getto defteri kapanmıştı. mayer amschel ve oğulları kısa süre içinde frankfurt, londra, paris, napoli ve viyana şubeleriyle 19. yüzyıl avrupa'sının en büyük bankasının sahibi olmuşlardı.