yuval noah harari
insan bir şempanzeden ya da kurttan bireysel olarak çok daha zeki olduğu ya da daha becerikli parmakları var diye değil, homo sapiens kalabalık gruplarla bile esnek işbirliği yapabilen tek tür olduğu için dünyaya hükmediyor.
ama devrim için kalabalıklar asla yetmez. devrimler çoğu zaman büyük kitlelerle değil, olayları ateşleyen küçük gruplarla başlar. devrim için, "kaç kişi bizi destekler?" diye değil, "destekleyenler ne kadar etkin işbirliği yapabilir?" diye sormanız gerekir.
rus devrimi 180 milyon köylü çar'a karşı ayaklandığında değil, bir avuç komünist kendini doğru zamanda doğru yerde bulduğunda başlamıştır. 1917'de 3 milyonluk rus orta ve üst sınıfına karşılık komünist parti'nin yalnızca 23 bin üyesi vardı. ancak komünistler iyi organize olarak dev rus imparatorluğu'nu ele geçirmeyi başardılar. rusya'da otorite çar'ın zayıf ellerinden kerensky'nin geçici hükümetinin titreyen ellerine kayarken, komünistler tüm gücü ellerine geçirdiler.
komünistler 1980'lerin sonuna kadar ellerindeki gücün farkında değildi. seksen yıl boyunca etkin organizasyon yöntemleri sayesinde iktidarlarını korumayı başaran komünistler, bir noktadan sonra etkili organize olamadıkları için koltuklarını kaybettiler.
21 aralık 1989'da romanya'nın komünist diktatörü nikolay çavuşesku, bükreş'in merkezinde kitlesel bir miting düzenledi. birkaç ay önce sovyetler birliği doğu avrupa'daki komünist rejimlere verdiği desteği kesmiş, berlin duvarı yıkılmış, polonya, doğu almanya, macaristan, bulgaristan ve çekoslovakya'da devrimler yerle bir olmuştu.
1965'ten beri romanya'yı yöneten çavuşesku, temeşvar'da patlak veren isyanlara rağmen bu fırtınaya direnebileceğine inanıyordu. gelişmelere karşı bir önlem olarak romanyalılara ve tabii dünyanın geri kalanına, nüfusun çoğunluğu tarafından hâlâ sevildiğini, en azından etkili olduğunu göstermek amacıyla bükreş'te dev bir miting düzenledi. çatırdayan partisi meydanı dolduracak yaklaşık 80 bin kişi topladı, ülkenin dört bir yanında herkes işini gücünü bırakıp radyo ve televizyonların başına geçmeleri konusunda uyarıldı.
görünüşte coşkulu tezahüratlar koparan kalabalığa, geçmişte defalarca yaptığı gibi sarayının meydana bakan balkonundan seslendi çavuşesku. beraberinde eşi elena, parti liderleri ve bir koruma sürüsü eşliğinde, artık alametifarikası olmuş kasvetli konuşmalarından birine başladı. sekiz dakika boyunca kalabalıktan yükselen alkışlarla durumdan memnun, romanya sosyalizminin şanlı tarihini övüyordu. sonra işler rayından çıktı.
tarihin canlı kaydını izlemek isterseniz, "çavuşesku olaylı son miting" diye aratarak youtube'da kendi gözlerinizle görebilirsiniz. youtube'daki videoda görülebileceği gibi, "bükreş'teki bu muhteşem etkinliğin katılımcılarına ve organizatörlerine teşekkür etmek isterim." diyerek uzunca bir cümleye başlayan çavuşesku, olanlara inanamayarak şaşkınlıktan dili tutulmuş ve gözleri fal taşı gibi açılmış halde giderek sessizleşti. cümlesini bitiremedi. göz açıp kapayıncaya dek, tüm düzenin nasıl çöktüğünü gözlemleyebilirsiniz. fitili dinleyicilerden birinin yuhalamaya başlaması ateşledi. sesini çıkarmaya ilk cüret eden o kişinin kim olduğu bugün hâlâ tartışma konusudur. sonra biri diğerini takip etti ve saniyeler içinde kitleler ıslıklamaya, yuhalamaya ve bağırmaya başladı: "temeşvar! temeşvar!"
tüm bu yaşananlar romanya televizyonlarında naklen yayınlanırken, nüfusun dörtte üçü ekranlara kitlenmiş yürekleri ağzında olanları izledi. kötü şöhretiyle nam salmış gizli polis teşkilatı "securitate" hemen yayının durdurulmasını emretti ancak televizyonlar emirlere uymadı. kameraman elindeki kamerayı gökyüzüne çevirdi, izleyiciler balkondaki parti liderlerinin yaşadığı paniği göremediler ama ses kaydetmeye ve yayına devam eden teknisyenler sayesinde olan biteni dinlemeyi sürdürdüler.
tüm romanya yuhalamaların karşısında sanki mikrofonda teknik bir sorun varmış gibi davranıp "alo! alo!" diye bağıran çavuşesku'yu duydu. eşi elena, "sessiz olun! sessizlik!" diyerek kalabalığı azarladı, ta ki çavuşesku hâlâ naklen yayın yapan televizyon ekranlarında eşini susturana kadar: "asıl sen sessiz ol!" daha sonra meydandaki heyecanlı kalabalığa döndü ve yalvarırcasına rica etti, "yoldaşlar! yoldaşlar! sessiz olun, yoldaşlar!" bir düzenin yıkıldığı an. çavuşesku şaşkınlıktan donakalmış, gözlerine inanamıyor. ne var ki yoldaşların sessiz olmaya niyeti yoktu. bükreş'te toplanan 80 bin kişi, balkondaki kürk şapkalı yaşlı adamdan daha güçlü olduğunu fark ettiği an komünist romanya unufak oldu.
asıl hayret verici olansa, sistemin çöktüğü o andan çok, onlarca yıl nasıl ayakta kalmayı başardığıdır. devrimler neden bu kadar nadir gerçekleşir? kitleler teoride harekete geçip önlerine geleni paramparça edebilecekken, neden balkondan onlara emreden bir adama amade, bazen yüzyıllar boyunca alkışlayıp tezahürat etmeye devam ederler?
çavuşesku ve adamları üç hayati koşulu sağlayarak 20 milyon romanyalıyı kırk yıl boyunca yönetmeyi başardı, öncelikle sadık komünist parti bürokratlarını ordu, sendika hatta spor kulüpleri gibi tüm işbirliği ağlarının başına yerleştirdiler. ikinci olarak anti-komünist işbirliğine hizmet edebilecek ne siyasi ne ekonomik ne de sosyal bir organizasyonun var olmasına izin verdiler üçüncü ve son olarak, sovyetler birliği ve doğu avrupa'daki kardeş komünist partilere sırtlarını dayadılar ara ara yaşanan gerilimlere rağmen, bu partiler ihtiyaç anında birbirini destekledikleri gibi sosyalist cennetlerine yabancıların burunlarını sokmalarına da engel oldular. bu şartlar altında, yönetimdeki elitlerin onlara yaşattığı tüm zorluklara ve sefalete rağmen 20 milyon romanyalı etkin bir işbirliğiyle hiçbir muhalefet geliştiremedi.
çavuşesku bu üç koşulu sağlayamaz olduğunda yitirdi kudretini. 1980'lerin sonunda sovyetler birliği desteğini çekince komünist rejimler domino taşı gibi devrilmeye başladı. aralık 1989'a gelindiğinde çavuşesku dışarıdan hiçbir destek alamadığı gibi tüm çevre ülkelerde yerel muhalefetler doğuyordu. ikinci olarak, komünist parti'de görüş ayrılıkları başlamıştı. ılımlılar kendilerini bir an önce çavuşesku'dan sıyırıp daha geç olmadan reformlara başlamayı umuyordu. üçüncüsüyse bükreş'te bir gösteri düzenleyen ve bunu naklen yayınlayan çavuşesku'nun, devrimcilere kendi güçlerini fark edecekleri ve karşısında toplanabilecekleri mükemmel bir fırsatı altın tepside sunmasıydı. bir devrimi yaymak için televizyondan daha hızlı bir yöntem olabilir mi?
balkondaki sakar yöneticinin ellerinden kayıp giden güç, tabii ki meydandaki kitlelerin eline geçmedi. kalabalık ve coşkulu olsalar da nasıl bir araya gelerek organize olacaklarını bilmiyorlardı. tıpkı 1917'de rusya'daki gibi güç, tek sermayesi iyi işbirliği olan küçük bir grup siyasi aktörün eline geçti. romanya devrimi, komünist parti'nin ılımlı kanadının perde arkasından durumu yönetmek için bir maske olarak kullandığı, kendini romanya ulusal kurtuluş cephesi olarak tanımlayan grup tarafından gasp edildi. cephenin ayaklanan kitlelerle hiçbir gerçek bağı yoktu, orta kademeli parti yetkilileriyle doluydu ve komünist parti merkez komitesi eski üyesi ve bir dönem propaganda sorumlusu ion iliescu tarafından yönetiliyordu. iliescu ve yoldaşları kendilerini demokratik siyasetçiler olarak yeniden tasarlayıp ellerine geçen her fırsatta devrimin liderleri olduklarını ilan ettiler. çok geçmeden geçmiş deneyimleri ve sahip oldukları yakın ilişki ağlarını kullanarak ülkenin kontrolünü ele geçirip sömürmeyi sürdürdüler.
komünist romanya'da her şey devlet mülkiyetindeydi. demokratik romanya varlıklarını hızla özelleştirip, ne olup bittiğinin gayet farkında ve birbirinin ekmeğine yağ sürmek için işbirliği yapan eski komünistlere sudan ucuza sattı. ulusal altyapıyı ve doğal kaynakları idare eden devlet şirketleri, eski komünist yetkililere yok pahasına peşkeş çekilirken, parti neferleri üç beş kuruş ödeyerek servetlerine servet kattılar. ion iliescu'nun çalışma arkadaşları bakanlar, meclis üyeleri, banka yöneticileri ve multimilyonerlere dönüşürken kendisi de romanya başkanı seçildi. o günden bugüne ülkeyi yöneten yeni romanyalı elitler, eski komünistlerden ve onların ailelerinden oluşuyor. temeşvar ve bükreş'te kelle koltukta yola çıkan kitleler kendi çıkarlarını koruyacak kurumlar yaratmayı ve nasıl işbirliği yapacaklarını bilemeyince arta kalanlarla yetinmek zorunda kaldılar.
2011'de kader ağlarını mısır devrimi için de aynı şekilde ördü. 1989'da televizyonun yaptıklarını 2011'de facebook ve twitter başardı. yeni medya, kitlelerin uyumlu şekilde hareket etmesine yardımcı oldu, böylece binlerce insan doğru zamanda mübarek rejimini devirmek üzere meydanlara döküldü. ancak 100 bin insanı tahrir meydanı'na toplamak mühim bir başarı olsa da siyasi mekanizmaya hakim olup gizli odalarda anlaşmalar yaparak ülke yönetmek bambaşka bir iştir. sonuç olarak göstericiler, mübarek devrilince oluşan boşluğu dolduramadı. mısır'ı etkin bir şekilde yönetmek için organize olmuş yalnızca iki kurum vardı: ordu ve müslüman kardeşler. devrim önce müslüman kardeşler, sonunda da ordu tarafından gasp edildi.